ويژگي‌هاي افراد عقب مانده ذهني

عقب مانده ذهني يكي از اختلالات عصبي رشدي كه با برخي از نشانه‌هاي خاص شناخته مي‌شود. براي كسب اطلاعات بيشتر در زمينه اختلالات عصبي رشدي كليك كنيد. ويژگي‌هاي كلي بيمار كم توان يا عقب مانده ذهني شامل موارد زير است:

_توانايي و استعداد لازم و كافي جهت يادگيري ندارند. 

_در سازگاري و تطابق با شرايط و محيط با مشكل شديد روبرو هستند.

_در درك امور ساده زندگي دچار مشكل مي‌شوند.

_مهارت‌هاي لازم و مناسب زندگي روزمره را ندارند يا به سختي آن‌ها را ياد مي‌گيرند.

_به كمك، حمايت و آموزش مخصوص نياز دارند.

-بهره هوشي افراد عقب مانده ذهني پايين (معمولا كمتر از 70) است.

1. اختلال در حافظه

حافظه كوتاه مدت اين كودكان ضعيف است. البته در انجام كارهاي روزمره و تكراري موفق هستند و بدون هيچ مشكلي كارهاي خود را انجام مي‌دهند.

2. يادگيري در كودكان عقب مانده ذهني آهسته است

كودكان عقب مانده توانايي يادگيري دارند اما نسبت به ساير كودكان عادي ضعيف‌تر هستند. پردازش اطلاعات در آن‌ها به كندي صورت مي‌گيرد و در نتيجه روند يادگيري آهسته اي دارند.

3.عدم تمركز

كودكان عقب مانده نمي‌توانند بر روي يك كار به صورت طولاني تمركز داشته باشند. براي حل اين مساله لازم است كه مهم‌ترين جنبه يك فعاليت را به آن‌ها نشان دهيد تا بهتر به آن توجه كنند.

4. بي علاقگي در كودكان عقب مانده ذهني

به دليل توانايي اندك، اين كودكان در ابتدا دچار شكست‌هاي زيادي مي‌شوند و نسبت به توانايي‌هاي خود بي اعتماد خواهند شد. به مرور زمان دست از تلاش برمي‌دارند و نسبت به يادگيري امور جديد بي‌علاقه مي‌گردند.

5. استقلال

همان طور كه گفته شد اين كودكان از عهده انجام كارهاي روزمره برمي‌آيند. به همين دليل مي‌توانند زندگي نسبتا مستقلي داشته باشند. اين كار به آن‌ها كمك مي‌كند كه براي زندگي در بزرگسالي و كاملا مستقل تمرين كنند.

6.عدم كنترل احساسات كودكان عقب مانده ذهني

كودكان نمي‌توانند به خوبي احساسات خود را كنترل كنند اما با گذشت زمان و بزرگ شدن، اين توانايي را مي‌آموزند. كودكان عقب مانده در كسب اين مهارت چندان موفق نيستند و حتي در بزگسالي هم نمي‌توانند هيجانات خود را كنترل كنند. آن‌ها معمولا احساسات خود را با پرخاش بروز مي‌دهند.

7. رشد اجتماعي و كاربرد مهارت‌هاي جديد

كودكان عقب مانده در روابط اجتماعي و برقراري ارتباط ضعيف هستند. به همين دليل در تعامل‌هاي اجتماعي با مشكل مواجه مي‌شوند و پيشرفت چنداني نخواهند داشت. همچنين آن‌ها نمي‌توانند مهارت‌هاي جديد خود را به كار گيرند و از آن‌ها استفاده كنند.

تشخيص و ارزيابي عقب مانده ذهني

براي آن كه متخصص فردي را عقب مانده ذهني و يا كم توان ذهني تشخيص دهد، موارد زير بايد در او وجود داشته باشد:

1- اختلال عقب ماندگي ذهني قبل از 18 سالگي بروز پيدا مي‌كند. در صورتي كه فردي پس از 18 سالگي دچار مشكلات ذهني شود، كم توان ذهني ناميده نمي‌شود و ممكن است بروز مشكلات علت ديگري داشته‌باشد.

2- بهره هوشي حتما بايد پايين‌تر از بهره هوشي ميانگين جامعه باشد. بهره هوشي يا آي كيو به صورت كلي بايد بين 85 تا 115 باشد. فردي كه بهره هوشي بين 75 تا 90 داشته باشد را دير آموز و كسي كه كمتر از 70-75 باشد را كم توان ذهني تشخيص گذاري مي‌كنند.

3- فرد حداقل بايد در يكي از حيطه‌هاي رفتارهاي سازشي با مشكل اساسي روبرو باشد تا تشخيص عقب مانده زهني براي او داده شود. اين حيطه شامل مشكل در زندگي در منزل، برقراري ارتباط با ديگران، مديريت خود، مهارت تحصيلي، مهارت‌هاي اجتماعي و بين فردي، مهارت‌هاي سلامت و امنيت خود، استفاده از امكانات جامعه، تفريح و... مي‌شود.

براي تشخيص رفتار انطباقي، روانپزشك يا كارشناس متخصص، مهارت‌هاي روزمره فرد را با همسالانش مقايسه مي‌كند. همچنين از مصاحبه با مراقبين و... نيز بهره مي‌برد.

عقب مانده ذهني | علل ابتلا به عقب ماندگي ذهني

علت در بيشتر موارد نامشخص است ولي حدودا در يك سوم موارد علت عقب ماندگي به يكي از موارد زير مربوط است:

1. عقب مانده ذهني | عوامل ژنتيكي

اختلالاتي مانند سندرم داون و اختلالات متابوليك منشا ژنتيكي دارند و باعث كم تواني ذهني مي‌شوند. بنابراين در خانواده‌هايي كه سابقه‌ي اختلالات ژنتيكي وجود دارد، تست‌هاي ژنتيك قبل از بارداري لازم است. تست‌هاي اولتراسوند و آمنيوسنتز نيز حين بارداري در تشخيص چنين مواردي كمك شاياني مي‌كنند. براي كسب اطلاعات بيشتر در زمينه سندرم داون كليك كنيد.

2. عوامل مربوط به دوران بارداري

مصرف الكل و مواد مخدر، سوء تغذيه مادر و بيماري‌هاي عفوني مادر عوامل مهمي هستند كه مي‌توانند باعث كم تواني در كودك شوند. بنابراين در اين دوره حساس، مادران بايد از سوء مصرف داروها اجتناب كنند. در عوض بايد مكمل‌هاي غذايي و ويتامين‌هاي لازم مصرف كنند و همچنين خود را در برابر بيماري‌هاي عفوني واكسينه نگه‌دارند. براي اطلاع از نكات مهم بارداري سالم مقاله‌ي دوران بارداري را مطالعه كنيد.

3. عقب مانده ذهني | مشكلات زايمان

در مواردي كه نوزاد بسيار نارس به دنيا مي‌آيد و يا در طي زايمان از اكسيژن محروم مي‌شود، احتمال ايجاد عقب ماندگي ذهني بالا مي‌رود. 

4. بيماري يا آسيب‌هاي بعد از تولد

عفونت‌هايي مانند مننژيت، سياه سرفه يا حتي سرخك در نوزادان به سادگي مي‌توانند به كم تواني ذهني منجر شوند. از ديگر موارد مي‌توان به ضربه‌هاي شديد وارد به سر، تجربه‌هاي نزديك به غرق شدن، سوء تغذيه، عفونت‌هاي مغزي و قرار گرفتن در معرض مواد سمي اشاره داشت.

انواع عقب ماندگي ذهني

كم تواني ذهني را در سطوح خفيف، متوسط، شديد و عميق دسته بندي مي‌كنند:

عقب ماندگي ذهني خفيف

افراد مبتلا در كسب مراحل رشدي نسبت به افراد عادي كندتر عمل مي‌كنند. در كسب مهارت‌هاي اجتماعي و مهارت‌هاي روزمره زندگي نيز كندتر مي‌آموزند. اين افراد مي‌توانند مهارت‌هاي عملي زندگي را ياد بگيرند و يك زندگي عادي را با حداقل كمك از طرف ديگران بسازند. افرادي كه عقب ماندگي خفيق دارند دسته‌اي از كارها را به تنهايي انجام مي‌دهند.

عقب ماندگي ذهني متوسط

افراد با عقب ماندگي متوسط نسبت به گروه خفيف به كمك و نظارت بيشتري نياز دارند. اين افراد در صورت آموزش و تمرين مي‌توانند از خودشان مراقبت كنند، يا به تنهايي به مكان‌هاي آشنا سفر كنند. همچنين مي‌توان به اين افراد مهارت‌هاي پايه اي لازم جهت حفظ سلامت و امنيت خودشان را آموخت.

عقب ماندگي ذهني شديد

اين نوع از عقب ماندگي همراه با تأخير‌هاي شديد رشدي بروز پيدا مي‌كند. اين افراد در فهميدن حرف ديگران به مهارت‌هايي دست پيدا مي‌كنند ولي خودشان مهارت‌هاي ارتباطي قوي ندارند. تقريبا مي‌توان گفت كه نمي‌توانند خوب حرف بزنند. اين افراد هرچند با مشكل كم تواني ذهني شديد روبرو هستند اما طي تكرار و تمرين زياد مي‌توانند روتين‌هاي ساده زندگي را بياموزند. البته براي زندگي در اجتماع هميشه بايد تحت نظارت شديد قرار بگيرند.

عقب ماندگي ذهني عميق

اغلب افرادي كه در اين سطح از كم تواني قرار مي‌گيرند، مبتلا به سندروم‌هاي مادرزادي هستند. چنين افرادي داراي زندگي كاملا وابسته اي هستند كه غير قابل استقلال است. اين افراد در ساده‌ترين كارهاي شخصي نيز به نظارت و كمك مستقيم نياز دارند. اغلب مشكلات جسماني دارند و از توانايي برقراري ارتباطي محدودي برخوردارند.

واكنش‌هاي والدين در مواجهه با عقب ماندگي كودك

والديني كه خبر عقب ماندگي نوزاد خود را مي‌شنوند، پريشان و به هم ريخته خواهند شد. برخي از والدين با شنيدن اين خبر نوزاد خود را طرد مي‌كنند. البته اين اتفاق دوام چنداني ندارد چرا كه تشخيص عقب ماندگي يك سال پس از تولد داده مي‌شود. به همين دليل والدين نمي‌توانند به راحتي از نوزاد خود دل بكنند. در اكثر مواقع والدين اميدها و انتظارات خود را تغيير مي‌دهند و با شرايط موجود سازگار مي‌شوند.

برخي از آن‌ها در اين مسير دچار خشم و افسردگي شديد خواهند شد. برخي‌هاي ديگر نيز خود را مقصر حس مي‌كنند و دچار عذاب وجدان مي‌شوند. تعداد بسيار كمي از والدين نمي‌توانند اين شرايط را قبول كنند و فرزند خود را طرد مي‌كنند. اما اين اتفاق بسيار كم است و اكثر والدين با شرايط سازگار مي‌گردند. اين والدين به حمايت طولاني مدت نياز دارند.

مشكلات رايج كودكان عقب مانده ذهني

كودكاني كه به عقب ماندگي ذهني مبتلا هستند مشكلات و چالش‌هاي متعددي دارند كه عبارتند از:

انزوا و تنهايي كودكان كم توان ذهني

به دليل تفاوت‌هايي كه كودكان عقب مانده با ساير كودكان دارند، معمولا در جمع آن‌ها پذيرفته نمي‌شوند. در اكثر موارد خود كودك علاقه اي به ايجاد رابطه دوستانه و اجتماعي ندارد. برخي مواقع نيز كودكان ديگر تلاش او را براي ورود به جمع‌هاي دوستانه مسخره مي‌كنند. اين كودكان معمولا تنها هستند.

زورگويي ديگران نسبت به كودكان عقب مانده ذهني

انسان‌ها از چيزي كه نسبت به آن شناخت كافي ندارند، مي‌ترسند. تفاوت جسمي و نحوه نگرش معلولان ذهني براي ديگران عجيب است و در نتيجه از آن‌ها مي‌ترسند يا حتي متنفر مي‌شوند. اغلب كودكان عقب مانده مورد زورگويي كودكان هم سال خود قرار مي‌گيرند.

مشكلات جسمي كودكان عقب مانده ذهني

به طور معمول كودكان عقب مانده ذهني، مشكلات جسمي ديگري نيز دارند. براي مثال ممكن است بينايي، شنوايي و عملكرد ضعيف داشته باشند.

عقب مانده ذهني | توانبخشي و درمان عقب مانده ذهني

كودكان كم توان ذهني در دسته‌ي كودكان استثنايي طبقه‌بندي مي‌شوند و نياز به آموزش‌ها و مرقبت‌هاي خاص دارند.براي درمان عقب ماندگي ذهني دارويي وجود ندارد. اما جهت توانمند سازي اين افراد خدمات درماني بسيار زيادي وجود دارد كه در سه دسته‌ي محوري جاي مي‌گيرند. در ادامه به توضيح آن‌ها پرداخته‌ايم. پيشنهاد مي‌كنيم مقاله كودكان استثنايي را نيز مطالعه كنيد.

محور اول درمان: جلو گيري از تشديد عقب ماندگي

در اين محور به عواملي كه باعث شدت كم تواني مي‌شود پرداخته مي‌شود و سريعا جلوي پيشروي كم تواني گرفته مي‌شود. مثلا در افرادي كه مبتلا به فنيل كتنوري (نوعي اختلال متابوليك) هستند، مي‌توان با تنظيم رژيم غذايي مناسب، مسائل زمينه ساز در عقب ماندگي ذهني را كاهش داد.

محور دوم درمان: جلوگيري از ابتلا به اختلالات همراه

در عقب ماندگي ذهني، اختلالات رواني مختلفي شيوع دارد كه به درمان و مديريت نياز دارند. در اين محور تلاش مي‌شود از اختلالات مختلفي كه مي‌تواند در كنار كم تواني ذهني ايجاد شود، جلوگيري شود. اين روش درماني موجب مي‌شود فرد كم‌تر مورد فشار قرار بگيرد و درنتيجه عملكرد بهتري از خود نشان بدهد. اختلال كم توجهي يا بيش فعالي يكي از اختلالات شايعي است كه ممكن است همراه با عقب ماندگي ذهني بروز كند. براي اطلاع از اين اختلال به مقاله‌ي بيش فعالي مراجعه كنيد.

محور سوم درمان: مداخله زود هنگام 

مداخله زود هنگام به جنبه‌هاي مختلف ذهني، تحصيلات ويژه، آموزش انواع مهارت‌ها، توانمندسازي و حمايت اجتماعي بيماران عقب مانده ذهني مي‌پردازد و از اين طريق تاثيرات بسزايي بر كيفيت زندگي آن‌ها مي‌گذارد.

برخي از درمان‌ها و امكانات مورد نياز كودكان عقب مانده ذهني

1. درمان سلول‌هاي بنيادي

اين روش در درمان برخي از بيماري‌ها همچون سندروم داون تا حدي موثر مي‌باشد. البته اين روش در حذف مشكل تاثيري ندارد اما با ترميم سلول‌هاي آسيب ديده، مهارت‌هاي ادراكي فرد را افزايش مي‌دهد.

2. مدرسه در خانه

يادگيري كودكان عقب مانده نسبت به ديگران كندتر است. همچنين آموزش آن‌ها بايد با توجه به ويژگي و شرايط شان تغيير كند اما اين امكان در مدارس عادي مهيا نيست. با استفاده از روش مدرسه در خانه مي‌توان روند آموزش آن‌ها را سريع‌تر كند. آموزش ديدن در يك مكان ايمن و حفاظت شده تمايل آن‌ها را به يادگيري افزايش مي‌دهد.

3. طب سوزني

طبق بررسي‌هاي انجام شده، كودكاني كه از طب سوزي استفاده كرده‌اند پيشرفت چشمگيري در iq و مهارت‌هاي اجتماعي از خود نشان داده‌اند.

4. مدارس ويژه

در اين مدارس كودكاني كه مشكل مشابهي دارند در كنار هم جمع شده و آموزش مي‌بينند. معلم در اين مدارس آموزش ويژه اي ديده است و مي‌تواند با صبر و حوصله، كودكان را به خوبي آموزش دهد.

والدين براي كمك به رشد فرزند خود چه بايد بكنند؟

والدين نقش بسيار مهمي در رشد و پيشرفت كودكان معلول ذهني دارند. برخي از كارهايي كه والدين مي‌توانند انجام دهند به شرح زير مي‌باشد:

1. تشويق و پاداش

والدين بايد بدانند كه كودكان عقب مانده توانايي‌هاي محدودي دارند و نمي‌توان همچون كودكان ديگر از آن‌ها توقع پيشرفت داشت. لازم است كه والدين از نقاط قوت و ضعف فرزند خود آگاهي داشته باشند و با تشويق كردن، اعتماد به نفس او را تقويت كنند. تشويق كودك پس از كسب موفقيت‌هاي ناچيز، كمك بزرگي به رشد و پيشرفت او مي‌كند.

2. كمك به اجتماعي شدن

بسياري از والدين به دليل مشكلات و تفاوت‌هاي فرزند خود، روابط او را محدود مي‌كنند. در حالي كه با كمك و حمايت والدين، كودك مي‌تواند پيشرفت چشمگيري در تعاملات اجتماعي داشته باشد.

3. ساخت شبكه

نگه داري و مراقبت از كودكان معلول ذهني كار چندان راحتي نيست و مشكلات زيادي براي والدين ايجاد مي‌كند. ممكن است آن‌ها دچار افسردگي و خشم شوند و يا با يكديگر مشاجره كنند. اما اگر بدانند كه والدين ديگري همچون آن‌ها وجود دارد تا حدودي احساس آرامش خواهند كرد. بهتر است كه والدين كودكان عقب مانده با يكديگر تعامل داشته باشند و از روش‌هاي هم آگاه شوند.

4. كسب آگاهي

آموزش كودكان عقب مانده نسبت به ساير كودكان متفاوت است و توصيه مي‌شود كه از كمك يك روانشناس و متخصص استفاده كنيد. اما اگر اين امكان را نداريد، اطلاعات خود را در مورد شرايط فرزندتان و نحوه برخورد با او را افزايش دهيد. مطالعه كتاب كمك زيادي در اين زمينه به شما خواهد كرد.

5. انجام كارهاي روتين

كارهاي روتين و عادي احساس امنيت را در كودكان عقب مانده به وجود مي‌آورد. مثلا آن‌ها نسبت به مدرسه واكنش مثبتي نشان نمي‌دهند چرا كه محيط جديد آن‌ها را مي‌ترساند. شما مي‌توانيد امكان آموزش را در خانه مهيا كنيد تا آرامش خاطر داشته باشد.

6. مديريت رفتار

كودكان معلول ذهني در شرايط بحراني نمي‌توانند به خوبي واكنش نشان دهند. اما لازم است كه آن‌ها بر اين محدوديت خود غلبه كنند. مثلا برخي كودكان با گذاشتن يك هدفون آرام مي‌شوند و ذهن شان از شرايط ناگوار منحرف مي‌شود. والدين مي‌توانند با شناخت فرزند خود، اين امكان را براي او فراهم كنند.

براي دريافت مشاوره در زمينه عقب ماندگي ذهني و يا كم توان ذهني مي توانيد با مشاوران مركز مشاوره روانشناسي حامي هنر زندگي از طريق تلفن ثابت از كل كشور با شماره 9099075228 و از تهران با شماره 9092305265 تماس بگيريد.

منبع : عقب مانده ذهني | نشانه‌ها، علل، انواع و درمان عقب ماندگي ذهني