علائم اختلال سلوك

پيش از آن كه به پروتكل درمان اختلال سلوك بپردازيم لازم است با علائم اين اختلال آشنا شويم. علائم رفتاري كودكان و نوجوانان مبتلا به اختلال سلوك در چهار دسته جاي مي گيرد.
پرخاشگري: كودكان و نوجوانان مبتلا بسيار پرخاشگر هستند، به ديگران آسيب مي زنند، اغلب در مدرسه يا بيرون از آن زورگويي و قلدي مي كنند. كودك مبتلا اولين نفري است كه دعوا و كتك كاري را شروع مي كند، ممكن است براي آسيب رساندن به ديگران از وسايل خطرناك استفاده كند، حيوانات را آزار مي دهد، دزدي مي كند و ممكن است دست به تجاوز بزند.
خرابكاري و تخريب اموال: تمامي رفتارهايي را شامل مي شود كه باعث تخريب و آسيب به املاك خصوصي يا عمومي مي شود. مثلا كودك يا نوجوان مبتلا به عمد و براي وارد كردن صدمات جدي، آتش سوزي راه مي اندازد و اموال ديگران را تخريب مي كند.
دروغگويي و دزدي: شيادي مي كند و زياد دروغ مي گويد. همچنين ممكن است به خانه يا اتومبيل ديگران دست برد بزند، براي رهايي از مسئوليت را رسيدن به خواسته خود، همچنين براي اين كه ديگران در حقش لطف كنند دروغ مي گويد. اجناس گران قيمت مي دزدد.
قانون شكني: هيچ گاه قوانين مدرسه را رعايت نمي كند، با وجود اينكه والدين سخت گير هستند شب ها دير به خانه مي آيد يا اصلا نمي آيد، حداقل دو بار از خانه و مدرسه فرار كرده است. ممكن است از خانه فرار كند و براي مدت طولاني بر نگردد. مدام سر كلاس هاي درس غيبت مي كند. براي اطلاع بيشتر از اختلال سلوك كليك كنيد.

علل ابتلا به سلوك چيست

قدم اول در طراحي پروتكل درمان اختلال سلوك ، ريشه يابي علت بروز اين اتفاق در كودك يا نوجوان است. مجموعه اي از عوامل بيولوژيكي، رواني و اجتماعي منجر به بروز سلوك مي شوند كه در ادامه توضيح داده ايم.
عوامل بيولوژيك: عامل ژنتيك در بروز اين اختلال نقش زيادي دارد. وجود سابقه اين اختلال در پدر و مادر احتمال ابتلاي كودك را افزايش مي دهد. همچنين مصرف سيگار و الكل در دوران بارداري، سوءتغذيه در بارداري و بعد از آن در ابتلاي كودك مؤثر است.
عوامل رواني اجتماعي: از مهم ترين عوامل بروز اختلال محيط خانوادگي نامناسب است. مواردي همچون خشونت در خانواده، بد رفتاري با كودك، بيكاري والدين، اختلال يكي از والدين به اختلال ضد اجتماعي، كتك زدن كودك و به طور كلي محيط خانوادگي پر استرس و آشفته زمينه را براي ابتلاي كودك به سلوك فراهم مي كند مخصوصا كودكي كه زمينه ارثي نيز داشته باشد. بسياري از اين كودكان نيز تحت تأثير رفتارهاي خشونت آميزي كه در رسانه ها و يا در همسالان خود مشاهده مي كنند، قرار مي گيرند. پايين بودن طبقه اجتماعي خانواده، فقر و عدم موفقيت تحصيلي از ديگر عوامل مؤثر در بروز رفتارها و نشانه هاي سلوك هستند.

پروتكل درمان اختلال سلوك

آنچه كه در پروتكل درمان اختلال سلوك پايه و اساس قرار مي گيرد، روان درماني است. روان درماني روش هاي مختلفي دارد كه هدف از آن ها ايجاد تغيير در مراجع و در جنبه هاي مختلف رفتاري ، شناختي و هيجاني است. اين هدف با اجراي تكنيك هاي مختلف و طي جلسات، مرحله به مرحله حاصل مي شود. روان درماني به صورت كلي شامل دو روش كوتاه مدت و بلند مدت مي شود. روان درماني كوتاه مدت اغلب دو تا سه ماه به طول مي انجامد.

همچنين از جمله روش هاي روان درماني بلند مدت مي توان به روانكاوي اشاره كرد كه اغلب سه تا پنج سال به زمان نياز دارند. يكي ديگر از روش هاي مؤثر در درمان سلوك درمان شناختي رفتاري نام دارد. اين روش كوتاه مدت و ساختار يافته است به اين معني كه تعداد جلسات درماني، انواع تكنيك ها و روش هايي كه قرار است به كار برده شود و فعاليت هايي كه در هر جلسه اتفاق مي افتد، از قبل تعيين و برنامه ريزي شده است. براي كسب اطلاع بيشتر از تست اختلال سلوك كليك كنيد.

مراحل درمان شناختي رفتاري در پروتكل درمان اختلال سلوك

درمان شناختي رفتاري مراحل زير را در بر مي گيرد:

1 – مرحله ي انتخاب بيمار

پس از تشخيص با استفاده از مصاحبه باليني و تست هاي تشخيصي اقدامات مناسب جهت پروتكل درمان مراجع آغاز مي شود. در مرحله اول مناسب بودن نوع درمان، براي بيماري كه تشخيص اختلال سلوك گرفته است مورد بررسي قرار مي گيرد. اين كار بر اساس دستور العملي كه براي انتخاب بيمار وجود دارد انجام مي شود. معمولا روش درمان شناختي رفتاري براي آن دسته از نوجوانان مبتلا به اختلال سلوك به كار برده مي شود كه حداقل تا كلاس دهم درس خوانده باشد و خود براي آمدن به جلسات درماني رضايت داشته باشد.

2 – مرحله ي ارزيابي در پروتكل درمان اختلال سلوك

در درمان شناختي رفتاري، مرحله ارزيابي اهميت فراواني دارد. جلسات اوليه به ميزان زيادي شامل مرحله ارزيابي مي شود و ساعت هاي زيادي از وقت جلسه را به خود اختصاص مي دهد. مرحله ارزيابي به معناي برگذاري مصاحبه روانشناختي با مراجع است. در طول مصاحبه روانشناختي درمانگر مشكلات مراجع را شناسايي مي كند و عوامل زمينه ساز يا تشديد كننده علائم را مورد بررسي قرار مي دهد. خاصيت درمان شناختي رفتار در اين است كه مرحله ارزيابي در طول مدت درمان ادامه پيدا مي كند و هدف از آن آگاهي درمانگر از روند بهبود مراجع و خوب پيش رفتن جريان درمان است.

در درمان شناختي رفتاري علائم و نشانه هاي سلوك به كمك مصاحبه باليني مورد بررسي قرار مي گيرد و بعد از آن فرد مبتلا مشكلات مختلفي را كه در رابطه با بيماري اش دارد بيان مي كند. همچنين در مورد عوامل زمينه ساز و تداوم دهنده اختلال نيز بحث و گفتگو مي شود. درمانگر شناختي رفتاري پس از ارزيابي و تشخيص برنامه ي درماني را طراحي مي كند و در اين برنامه از انواع تكنيك هاي موجود در درمان شناختي رفتاري بهره مي گيرد. براي اطلاع بيشتر از درمان شناختي رفتاري كليك كنيد.

3 – مرحله اجرا

مرحله اجرا در پروتكل درمان اختلال سلوك بر اساس طرح اصلي كه براي درمان ترسيم شده پيش مي رود. درمانگران در اين مرحله صلاح مي دانند از تكنيك هاي مختلفي مانند تكنيك مديريت مشروط ( Contingency management) ، تكنيك خود كنترلي (Self control ) ، تكنيك انزجاري (Aversion technique)و تكنيك بازسازي شناختي استفاده كنند. اين روش ها ممكن است به صورت تكي و يا به صورت تلفيقي، متناسب با وضعيت فرد، نوع علائم و شدت علائم به كار برده شوند. نتيجه بخشي تكنيك هاي درمان شناختي رفتاري همكاري و تمايل خود مراجع را لازم دارد.

تكنيك هاي درمان شناختي رفتاري در مرحله اجرا

از تكنيك هاي درمان شناختي رفتاري در مرحله اجرا مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1. تكنيك مديريت مشروط

در اين تكنيك مراجع مي آموزد كه در مقابل كارهاي مثبتي كه براي كمك به كاهش علائم و درمان خود انجام مي دهد، به خود پاداش دهد. به مرور اين باور در ذهن مراجع شكل مي گيرد كه دريافت پاداش مشروط بر انجام منظم تكاليف درماني است. علاوه بر اين در جريان اجراي تكنيك مديريت مشروط، فرد ياد مي گيرد تا در صورت شكست در كنترل رفتارهاي پرخاشگرانه تنبيه و جريمه اي را براي خود در نظر بگيرد. در اين تكنيك مراجع به يك خود كنترلي نسبي مي رسد و مي تواند به تدريج بر رفتارهاي خود نظارت بيشتري داشته باشد. او به كمك درمانگر تلاش مي كنند تا به اهدافي كه در آغاز درمان در مورد آن ها توافق شده نزديك تر شود.

2. تكنيك انزجاري

يكي ديگر از تكنيك هاي درمان شناختي رفتاري كه در پروتكل درمان اختلال سلوك براي مبتلايان با شدت علائم زياد به كار برده مي شود، تكنيك انزجاري است. هدف از اين تكنيك از بين بردن و يا به حداقل رساندن رفتارهاي خشونت آميز و آسيب زدن به ديگران است. در اين صورت سلامتي خود فرد و اطرافيانش تضمين مي شود. تكنيك انزجاري به دو شيوه واقعي و تصوري قابل اجرا است. در نوع واقعي آن، شخص مبتلا به اختلال سلوك وقتي احساس مي كند دلش مي خواهد به ديگران آسيب برساند يا رفتار خشونت آميزي انجام دهد، براي جلوگيري از اين كار محركي آزار دهنده را به خود وارد مي كند.

اين محرك آزار دهنده اغلب نوعي شوك الكتريكي ضعيف است كه به دست هاي فرد وصل مي شود و از طريق دستگاه كوچكي كه احتمالا در جيب لباس او قرار مي گيرد فعال مي شود. روش تصوري اين تكنيك به اين صورت است كه فرد با چشمان بسته روي صندلي مي نشيند و پيامدهاي ناخوشايندي كه رفتارهاي خشونت آميزش به بار مي آورد را در ذهن خود متصور مي شود.

3. تكنيك باز سازي شناختي

اين تكنيك اغلب براي مبتلاياني كه در اواخر دوره نوجواني و يا سنين بزرگسالي هستند، انجام مي شود و هدف آن تغيير افكار منفي است. چرا كه درمانگران شناختي معقتدند با تغيير و كاهش افكار منفي، علائم اختلال سلوك و رفتارهاي خشونت آميز مرتبط با آن كاهش مي يابد. در فرآيند اجراي تكنيك بازسازي شناختي درمانگر ابتدا به فرد توضيح مي دهد تا چگونه افكار منفي خود را شناسايي كند و سپس به او ياد مي دهد افكار نامناسب را جايگزين كند.

هر جلسه از پروتكل درمان اختلال سلوك و آموزش والدين چه مواردي را در بر مي گيرد؟

جلسه اول: در جلسه اول مواردي همچون علل بدرفتاري كودكان ، ويژگي هاي والدين، علل زمينه اي و ويژگي هاي كودكان بررسي مي شوند و تكاليفي براي منزل ارائه مي شود. همچنين درمانگر به والدين آموزش مي دهد كه چطور مي توانند مشكلات رفتاري كودك خود را ارزيابي كنند و آن ها را كاهش دهند.
جلسه دوم پروتكل درمان اختلال سلوك : به والدين آموزش داده مي شود كه چگونه به كودك نافرمان و لجباز توجه و محبت نشان دهند تا رفتارهاي خشونت آميز او كاهش يابد. همچنين به آن ها آگاهي داده مي شود كه چگونه واكنش هاي نامناسب والدين به رفتارهاي كودك منجر به بروز رفتارهاي خودسرانه و لجبازي بيشتر مي شود.
جلسه سوم : گاه كودكان والدين خود را زماني كه در حال انجام كاري مثل تلفن حرف زدن يا كار در آشپزخانه هستند، اذيت مي كنند. در جلسه سوم به والدين آموزش داده مي شود تا در اين زمان ها چگونه به كودك توجه كنند. آموزش دادن فرمان هاي اثر بخش به كودك و آموزش اطاعت كردن فرزند ، در اين جلسه اساس كار قرار مي گيرد.
جلسه چهارم : اين مطلب در جلسه چهارم پروتكل درمان اختلال سلوك بيان مي شود كه تحسين و توجه هميشه براي كاهش رفتارهاي مخرب مؤثر نيست. بلكه رفتارهاي منفي كودكان بايد تقويت منفي شده و كودك تنبيه شود. اقتصاد ژتوني كه همان برنامه پاداش دهي است يكي از مواردي است كه در اين جلسه پدر و مادر با آن آشنا مي شوند.

جلسات پنجم تا هشتم

جلسه پنجم : والدين بعد از اين كه از سيستم تقويت و پاداش و تنبيه استفاده كردند، رفتارهاي كودك و تقويت منفي و محروم سازي مورد بررسي قرار مي گيرد. نحوه جريمه كردن كودك و محروم سازي او از چيزهاي مورد علاقه اش زماني كه اشتباهي مي كند ياد داده مي شود.
جلسه ششم : در اين جلسه هم مشكلات والدين در خصوص ارتباط با فرزند مبتلا به اختلال سلوك و نحوه اجراي فرآيند پاداش دهي و محروم سازي مورد بررسي قرار داده مي شود تا مهارت هاي پدر و مادر افزايش يابد.
جلسه هفتم : اغلب كودكان نافرمان در مكان هاي عمومي علائم و نشانه هاي آزار دهنده اختلال سلوك را از خود بروز مي دهند؛ براي مثال پافشاري زيادي براي خريد يك چيز مي كنند يا خرابكاري مي كنند و زماني كه به خواسته خود نمي رسند از روش هايي همچون گريه كردن و داد زدن بي وقفه استفاده مي كنند. در جلسه هفتم از پروتكل درمان اختلال سلوك نحوه مديريت رفتارهاي كودكان در مكان هاي عمومي به والدين آموزش داده مي شود.
جلسه هشتم : بعد از آموزش هاي لازم، از خانواده خواسته مي شود تا ماه بعدي باز هم مراجعه كنند و ميزان پيشرفت در بهبودي كودك ارزيابي شود. مشكلاتي كه در طي يك ماه به وجود آمده در اين جلسه مطرح مي شود. هدف از اين جلسه افزايش مهارت هاي تربيتي و پرورشي والدين است. تعداد جلسات ممكن است بسته به شرايط كودك و شدت علائم كم و زياد شود.

مقوله آموزش در پروتكل درمان و پيشگيري از اختلال سلوك

تعدادي از مداخله ها در كاهش علائم اختلالات رفتاري كودكان و نوجوانان مؤثر است. مداخله ها اغلب دو مقوله پيشگيري و درمان را در بر مي گيرد. هر چند اين دو موضوع نبايد به عنوان دو مسئله جدا از هم تلقي شوند. در درمان هاي روانشناختي، پيشگيري و درمان پيش از هر چيز بر رشد مهارت هاي خود كودك و كساني كه با او در ارتباط هستند يعني مادر و پدر، مدرسه و دوستانش تأكيد مي كند. روش هاي عصب شناختي نيز در برخي مبتلايان مي تواند مفيد باشد كه در اين صورت پس از حصول نتايج مثبت، مداخله هاي شناختي و رفتاري اجرا مي شوند. در ادامه مقاله پروتكل درمان اختلال سلوك به سه موضوع آموزش كودك، خانواده او و نقش جامعه و مدرسه پرداخته ايم.

1. آموزش كودك

آموزش كودك شامل آموزش مـهارت هاي جـديد‌ براي‌ تسهيل رشد كودك و عملكرد‌ سازشي‌ در او مي شود. يكي از ابعاد پيشگيري، نياز به توسعه مهارت هاي كودك با توجه به توانايي ها و قابليت هاي او است. به گونه اي كه بتواند با ديگران تعامل سازندع داشته باشد، به تكميل موفقيت آميز وظايف رشدي، تعامل با محيط و استفاده از رويكردهايي كه عملكرد سازشي را افزايش مي دهند بپردازد. تسهيل و رشد توانمندي هاي كودك قبل از بروز اختلال و جهت پيشگيري از آن در كودكاني كه سابقه بروز اختلالات رفتاري در خانواده هاي آن ها وجود دارد، بسيار مهم است و بر درمان اولويت دارد.

علاوه بر اين ها مداخله درماني توسعه يافته باعث تغيير فرآيندهاي شناختي كودك و اصلاح آن ها مي شود كه مهارت هايي همچون حل مسأله ، خودكنترلي از طريق بيان دروني و رشد رفتارهاي مثبت اجتماعي به جـاي رفـتارهاي ‌‌ضد‌ اجتماعي را در بر مي گيرد. رشد اجتماعي كودكان باعث تعامل مؤثر آن ها با مردم و در نتيجه كاهش تمايل براي آسيب زدن به آن ها مي شود. خانواده در اين فرآيند آموزشي نقش بسيار مهمي دارد. براي كسب اطلاعات در زمينه مشاوره تلفني كودك كليك كنيد.

2. مداخلات خانوادگي در پروتكل درمان اختلال سلوك

در اين بخش از مقاله پروتكل درمان اختلال سلوك به نقش خانواده در درمان پرداخته ايم. خانواده كودك نقش زيادي در پيشگيري از اختلالات و درمان آن ها دارد. مطالعات نشان مي دهند والديني كه كودكان مبتلا به اختلال سلوك دارند اغلب كمبودهاي جدي در مهارت هاي تربيت فرزند و تعامل با كودك از خود نشان داده اند. آموزش مهارت هاي پرورشي مؤثر به عنوان يك مكانيسم اوليه به شمار مي آيد كه منجر به تغيير رفتارهاي كودك و كاهش علائم و نشانه هاي اختلال مي شود. برنامه هاي آموزشي كه در جلسات روان درماني در اختيار والدين قرار مي گيرد اين مهارت هاي پرورشي را در آن ها تقويت مي كند.

والديني كه در برنامه هاي آموزشي شركت مي كنند مي تواند تا 60 درصد در بهبود علائم اختلال كودكشان مؤثر باشند. اين برنامه هاي آموزشي شامل آموزش والدين در فرآيند اجراي برنامه هاي پاداش و تنبيه، تكنيك هاي انضباطي، ارتباط مؤثر با كودك و راهبردهاي حل مسئله مي شود. هر چند كه مداخلات والدين در رشد مهارت هاي كودكان مبتلا مؤثر است با اين وجود، تعداد زيادي از خانواده ها به دلايل گوناگون همچون افسردگي، فشارهاي زندگي، اختلافات زناشويي و … همكاري هاي لازم را به عمل نمي آورند و يا توانايي مداخلات درماني را ندارند.

ميزان تأثير گذاري خانواده در پروتكل درمان اختلال سلوك به ميزان زيادي به خصوصيات و شرايط خانواده بستگي دارد. مشاور و روانشناس در جلسات درماني مسائل شناختي، رواني و سازگاري اجتماعي يا‌ زناشويي‌ والدين‌ را مورد بررسي قرار مي دهد و با در نظر گرفتن اين موارد والدين را براي كمك به كودك خود راهنمايي مي كند. براي كسب اطلاعات در زمينه مشاوره كودك كليك كنيد.

3. آموزش جـامعه و مدرسه

محيط مدرسه نيز نقش مهمي در پيشگيري از ابتلا به اختلال دارد. مداخلات مدرسه مي تواند در حوزه هاي رشد مهارت ها، حل مسئله ، كنترل خشم ، افزايش مهارت هاي اجتماعي و ارتباطي مفيد باشد. برنامه هاي پيشگيري زيادي طراحي شده. اين برنامه ها كودك را در تصميم گيري و مهارت هاي شناختي تشويق مي كند. همچنين برنامه‌ هايي كه در مدرسه امكان اجرا دارد، درگير مهارت هاي حل مسأله‌ بين‌ فردي‌ ، راهـبردهايي براي افزايش آگاهي فـيزيوژيكي و آمـوزش عاطفه دروني و خود كنترلي در‌ طي‌ موقعيت هاي دشوار مي شود.

لازم است در مدرسه به كودك آموزش داده شود تا چطور در كلاس درس رفتار كند، چگونه دوستانه رفتار كند، چگونه‌ با‌ دوستانش به صورت صلح آميز صحبت كند و چگونه در مدرسه و در جريان تكاليف درسي و فعاليت هاي اجتماعي پيشرفت كند. مداخلات مرتبط با جامعه نيز پيشگيري و درمان را به صورت همزمان در نظر قرار مي دهد. مجموعه اي از اين مداخلات جوانان را در برنامه هاي فعال اجتماعي مشاركت مي دهد و آموزش هاي لازم در اختيار آن ها قرار داده مي شود. كودكان و نوجوانان نيز لازم است براي شركت در فعاليت هاي اجتماعي تشويق شوند و مورد پاداش قرار گيرند تا اين كار را تكرار كنند.

سخن آخر

پروتكل درمان اختلال سلوك برنامه هاي درماني و كنترلي زيادي را شامل مي شود و در اين زمينه روش هاي بسيار مؤثري ابداع شده است. اما آنچه كه بيش از همه اهميت دارد، نحوه رفتار والدين با اين كودكان و به كار گيري روش هاي صحيح تربيتي است. روانشناسان معتقدند آن دسته از راهبردهاي درماني كه با افزايش رفتارهاي اجتماعي همراه است، كمك شاياني به كاهش رفتارهاي پرخاشگرانه و خشونت آميز مي كند. مراجعه به مشاور كودك و متخصص سلامت روان جهت درمان و دريافت راهبردهاي كنترلي ضرورت دارد. به همين دليل توصيه مي كنيم براي كمك به كودك خود از مشاوره كودك استفاده كنيد. مركز مشاوره روانشناسي حامي هنر زندگي در اين زمينه خدمات ارائه مي دهد. براي كسب اطلاع بيشتر در زمينه مشاوره تلفني كليك كنيد.

منبع: پروتكل درمان اختلال سلوك

براي دريافت مشاوره در زمينه پروتكل درمان اختلال سلوك مي توانيد با مشاوران مركز مشاوره روانشناسي حامي هنر زندگي از طريق تلفن ثابت از كل كشور با شماره 9099075228 و از تهران با شماره 9092305265 تماس بگيريد.